PAARDEN
{Taxobox zoogdier
| naam = Paard
| afbeelding = Nokota Horse Stud Band.jpg
| afbeeldingtekst = Nokotapaarden
| orde = [[Onevenhoevigen|Perissodactyla]] (Onevenhoevigen)
| familie = [[Equidae]] (Paardachtigen)
| geslacht = ''[[Equus (geslacht)|Equus]]''
| soort = ''[[Equus ferus]]''
| taxon = [[Ondersoort]]
| w-naam = ''Equus ferus caballus''
| auteur = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]]
| datum = 1758
| haakjes =
| origineel = ''Equus caballus''
}}
{{Luister2|Het hinniken van een paard - SoundCloud - Beeld en Geluid.ogg|Het hinniken van een paard|Opname van viermaal het hinniken van een paard}}
Het '''paard''' (''Equus ferus caballus'') is een [[Domesticatie|gedomesticeerd]] [[Hoefdieren|hoefdier]] uit de orde der [[onevenhoevigen]], en de familie der [[paardachtigen]] (Equidae). De wetenschappelijke naam van het gedomesticeerde paard werd als ''Equus caballus'' in 1758 gepubliceerd door [[Carl Linnaeus]].<ref>{{aut|Linnaeus, C.}} (1758). [https://biodiversitylibrary.org/page/726976 ''Systema naturae'' ed. 10: 73]</ref> Het gedomesticeerde paard wordt voornamelijk gehouden als [[rijdier|rij-]] en [[trekdier]].
== Terminologie ==
[[Bestand:Paard mei 2004.jpg|thumb|Donkerbruine ruin, 10 jaar oud]]
[[Bestand:CanonKiss 1796.jpg|thumb|Veulen en merrie in galop]]
{{Zie hoofdartikel|Paardenjargon}}
*[[hengst (paard)|Hengst]]: een mannelijk paard
*[[Merrie]]: een vrouwelijk paard
*[[Veulen (dier)|Veulen]]: een paard tot één jaar oud
*[[Jaarling (dierkunde)|Jaarling of enter]]: een paard tussen de één en twee jaar oud
*[[Twenter (dierkunde)|Twenter]]: een paard tussen de twee en drie jaar oud
*[[Ruin]]: een [[castratie|gecastreerd]] mannelijk paard
*[[Dekhengst]]: een hengst die is goedgekeurd om mee te [[fokken]]
*[[Pony (dier)|Pony]]: kleinere paardenrassen die volwassen een [[schofthoogte]] van minder dan 148 cm hebben. Uitzonderingen zijn bijvoorbeeld de paardenrassen [[Arabier (paard)|Arabier]], [[IJslander (paard)|IJslanders]], [[Haflinger (paard)|Haflingers]] en [[Fjord (paard)|Fjorden]]. Deze blijven doorgaans onder de 147,3 cm, maar worden wel paardenrassen genoemd.
Omdat het paard als een 'edel dier' wordt beschouwd, worden door paardenliefhebbers zoals [[Ruiter (persoon)|ruiters]] en [[Mennen (paardensport)#Koetsier|koetsiers]] gewoonlijk de termen 'hoofd', 'mond' en 'benen' gebruikt in plaats van 'kop', 'bek' en 'poten'. Deze gewoonte heeft zich inmiddels ook in het dagelijks spraakgebruik doorgezet.<ref>[https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/paard-poten-kop-benen-hoofd Paard: poten + kop / benen + hoofd], Onze Taal</ref>
== Naamgeving ==
De wetenschappelijke naam van het gedomesticeerde paard werd door [[Carl Linnaeus]] in 1758 voor het eerst geldig gepubliceerd als ''Equus caballus''.<ref>{{aut|Linnaeus, C.}} (1758). ''Systema naturae'' 10e druk, [http://biodiversitylibrary.org/page/726976 deel 1: 73]</ref> De naam van het wilde paard, waarvan het gedomesticeerde paard afstamt, werd in 1785 door [[Pieter Boddaert (natuuronderzoeker)|Pieter Boddaert]] gepubliceerd als ''Equus ferus''.<ref>{{aut|Boddaert, P.}} (1785). ''Elenchus animalium'' [http://www.biodiversitylibrary.org/page/28230123 deel 1: 159]</ref> Van veruit de meeste dieren die gedomesticeerd zijn, is de wetenschappelijke naam afgeleid van de naam van de in het wild levende voorouders. In 2003 stelde de ''[[International Commission on Zoological Nomenclature]]'' in [[Opinion 2027]] vast dat dit principe voor alle gedomesticeerde soorten gevolgd moest worden, en dat de naam van de wilde soort prioriteit heeft over die van de gedomesticeerde vorm, ook als die laatste eerder is gepubliceerd. Als het gedomesticeerde paard wordt beschouwd als een ondersoort van het wilde paard, dan is de correcte naam voor de soort ''Equus ferus'', en het trinomen voor de ondersoort ''Equus ferus caballus''. De naam ''Equus'' is [[Latijn]] voor "paard". Het [[epitheton]] ''ferus'' betekent "wild". Het epitheton ''caballus'' is vanuit het [[Keltische talen|Keltisch]] doorgedrongen in het [[vulgair Latijn]] en de meeste Romaanse talen, en betekent eveneens "paard". In de term [[cavalerie]] is de deze naam ook terug te vinden.
== Anatomie ==
Het paard behoort tot de [[onevenhoevigen]] (Perissodactyla) en heeft per been slechts één [[teen]]. Van oorsprong heeft een paard vijf tenen, en de hoef is feitelijk de vergrote nagel van de [[middelvinger]]. Overblijfselen van de andere tenen zijn de griffelbeentjes ([[ringvinger|ring-]] en [[wijsvinger]]), de zwilvrat ([[duim (vinger)|duim]]) en het spoortje ([[pink (vinger)|pink]]).
===Skelet===
[[Bestand:Horse anatomy.svg|{{largethumb}}|rechts|Anatomie van het paard.]]
Het skelet van een paard heeft gemiddeld zo'n 205 botten. Een opmerkelijk verschil tussen het skelet van een paard en dat van een mens is het ontbreken van een [[sleutelbeen]] - de voorbenen van het paard zijn gekoppeld aan de [[wervelkolom]] door middel van een aantal sterke spieren, pezen, en [[Ligament (anatomie)|ligamenten]] die het schouderblad koppelen aan de romp. De botten van hun benen zijn proportioneel verschillend van die van een mens. Bijvoorbeeld: het lichaamsdeel dat de 'knie' van het paard wordt genoemd bestaat eigenlijk uit de handwortelbeenderen die overeenkomen met de pols van de mens. Het [[spronggewricht]] komt overeen met de botten in de enkel en hiel van de mens. De lager gelegen botten in de benen van een paard komen overeen met de botten uit de hand of voet van een mens, en de koot is feitelijk het [[Proximaal (anatomie)|proximale]] [[sesambeen]] tussen het [[kanonbeen]] (equivalent van het middenhandsbeen of middenvoetsbeen) en de proximale [[vingerkootje|falangen]], die zich bevinden waar men bij de mens de knokkels vindt. Een paard heeft geen spieren in zijn benen onder de 'knie' en het spronggewricht, alleen huid, haar, pezen, ligamenten, kraakbeen, en de [[Hoorn (materiaal)|hoornachtige]] weefsels waaruit de hoef bestaat.
=== Gebit ===
Paarden zijn planteneters ([[herbivoor|herbivoren]]), maar geen [[herkauwers]]. De voortanden gebruiken ze om gras en dergelijke mee af te rukken, waarna dit door de kiezen vermalen kan worden. Paarden hebben in totaal zesendertig of veertig tanden. Een hengst heeft vier extra tanden tussen de snijtanden en voorkiezen: de haaktanden. In zowel de boven- en onderkaak hebben een hengst en een merrie verder zes snijtanden, zes voorkiezen en zes kiezen. Tussen de snijtanden (voortanden) en de voorkiezen zitten de tandeloze kaakranden ([[Diasteem (tandheelkunde)|diasteem]]), ook wel de 'lagen' genoemd. Hierop ligt tijdens het rijden het [[bit (paard)|bit]].
=== Grootte en meting ===
De hoogte van een paard wordt [[schofthoogte|stokmaat]] genoemd en wordt traditioneel gemeten bij de schoft, het punt waar de nek en de rug samenkomen. In de Angelsaksische landen wordt de hoogte van een paard gemeten in ''hands'' en [[inch]]es: één ''hand'' is gelijk aan vier inches (101,6 mm). De hoogte wordt dan aangeduid als het aantal ''hands'', gevolgd door een punt, dan het aantal inches, en ten slotte de letter "h" (van ''hands''). In Nederland en België worden gewoon meters gebruikt. Bij een schofthoogte tot 1,47 m spreekt men van een pony, bij een schofthoogte van 1,47 m tot 1,57 m spreekt men van een klein paard (ook wel E-pony, of 'damespaard' genoemd) en bij een schofthoogte van 1,57 m en hoger spreekt men van een paard.
De schofthoogte van volwassen paarden varieert per ras, maar wordt ook beïnvloed door voeding: de [[falabella]] (een miniatuurpaard) wordt slechts zo'n 60 cm hoog, terwijl andere rassen wel twee meter kunnen halen. Lichte rijpaarden variëren in hoogte van 142 tot 163 cm, en wegen daarbij zo'n 380 tot 550 kilogram. Grotere rijpaarden beginnen vanaf ongeveer 157 cm, en worden tot 173 cm groot. Ze hebben daarbij een gewicht van 500 tot 600 kg. Zware of [[koudbloedras]] paarden zijn doorgaans ten minste 163 tot 183 cm hoog, waarbij ze 700 tot 1000 kg wegen.
Het grootste paardenras is de [[Shire (paard)|shire]]. Het grootst bekende paard was een 19e-eeuwse shire-[[ruin]] genaamd Mammoth, die werd geboren in 1846 en eerst Sampson werd genoemd. De schofthoogte was in 1850 ruim 219 cm, bij een gewicht van 1524 kilogram. De huidige recordhouder voor 's werelds kleinste paard is Thumbelina, een volwassen miniatuurpaard dat lijdt aan dwerggroei. Het is 43 cm hoog en weegt 26 kg.
== Vacht ==
De vacht kan zowel effen gekleurd zijn als bont. Veel voorkomende kleuren zijn bruin (met zwarte manen en staart), zwart, voskleurig (bruinrood), geel, en "vaal" (geel-grijs, soms neigend naar bruin of blauw). De manen, het lange haar op de bovenzijde van de hals, zijn vermoedelijk ontstaan als bescherming tegen roofdieren zoals katachtigen, die het paard op de rug springen en in de nek bijten. Door dan de aanvaller met bokkende bewegingen van zich af te schudden, verliest het paard enkel wat van zijn manen. De staart wordt gebruikt om [[insecten]] te verjagen.
Een paard vermijdt oververhitting door te zweten. Het zweet bevat veel olie, waardoor bij een grote langdurige inspanning bij warm weer schuim ontstaat. Een paard kan in het algemeen slecht tegen de hitte en leeft niet lang in de tropen.
=== Vachtkleur ===
{{Zie hoofdartikel|Vachtkleur bij paarden}}
[[Bestand:Oudpaard.jpg|thumb|Een cremello beleeft zijn oude dag in een Belgische boomgaard; aan de doorzichtige huid van de oren is te zien dat dit geen schimmel is]]
De kleur van paarden wordt bepaald door hun vacht, maar bij lichtere kleuren mede door hun huid. Van beide is de kleur genetisch bepaald. Paardenrassen die dicht bij hun wilde voorouders staan vertonen vaak nog een zogenaamde [[aalstreep]] (vanaf de schoft over de rug naar de staart) en 'zebrastrepen' (aan de achterkant van de voorbenen). [[Przewalskipaard|Przewalski's]] hebben ook wel voor op de voorbenen strepen.
De [[schimmel (paard)|schimmel]] is een donkerhuidig paard met een [[dominant (genetica)|dominant]] [[gen]] dat ervoor zorgt dat de haarkleur in de loop der tijd steeds lichter wordt.
De vos is roodbruin zonder zwarte aftekeningen. De manen en staart zijn een beetje lichter of donkerder dan de lichaamskleur. De vos kan witte aftekeningen hebben op voeten, benen en hoofd. Er zijn verschillende soorten vos, zoals leemvos, koffievos of koolvos. De verschillen worden bepaald door meer of minder aanleg voor roodgouden tinten. De leemvos heeft een lichte, leverkleurige vacht.
Een [[Palomino (paarden)|palomino]] is egaal goudkleurig met lichte manen en staart. Dit wordt veroorzaakt door een specifiek gen, maar omdat dit gen niet volledig dominant is, geldt dit kleurslag niet als een ras. Een kruising van twee palomino's levert voor de helft palomino's, en een kruising van een cremello met een vos levert gewoonlijk een palomino op. Ook paarden die door een andere gencombinatie toevallig de gouden kleur hebben, worden gewoonlijk als palomino beschouwd.
Een wit paard heeft blauwe ogen en een lichte vacht waar de roze huid soms doorheen schijnt. Dit heeft niets te maken met een schimmel die immers een zwarte huid heeft. Sommige cremello's hebben last van de zon, maar zeker niet alle.
[[Dominant wit paard|Dominant witte paarden]] (in de regel 'albino's' genoemd) verschillen van schimmels door het nagenoeg ontbreken van huidpigment en het gewoonlijk verminderde gezichtsvermogen. Deze paarden zijn overgevoelig voor zonlicht.
== Zintuigen ==
[[Bestand:Horse-Eye.jpg|miniatuur|rechts|Het oog van een paard.]]
[[Bestand:Horse-ear-closeup-0a.jpg|miniatuur|links|Een close-up van het oor van een paard.]]
Paarden moeten zich als prooidieren steeds bewust zijn van hun omgeving. Ze hebben de grootste ogen van alle landzoogdieren. De ogen bevinden zich aan de zijkant van het hoofd. Hierdoor hebben ze een gezichtsveld van meer dan 350°, waarbij ze ongeveer 65° [[binoculair]] zien en de resterende 285° monoculair. Paarden hebben een uitstekend dag- en nachtzicht. Ze hebben een twee-kleuren of dichromatisch zicht. Dat betekent dat ze ongeveer zo zien als een mens met rood-groen kleurenblindheid, waarbij met name rood en verwante kleuren worden waargenomen als groentinten. Paarden hebben een goed ontwikkeld gehoor. De oorschelp van elk oor kan tot 180° draaien, wat ze de mogelijkheid geeft in alle richtingen te kunnen horen zonder het hoofd te bewegen. Het reukvermogen is beter dan dat van mensen maar niet hun sterkste zintuig. Paarden zijn in grotere mate afhankelijk van hun zicht. Paarden hebben een goed evenwichtsgevoel, deels te danken aan hun hoogontwikkelde [[proprioceptie]] - het gevoel van waar het lichaam en de ledematen zich precies bevinden. De tastzin is goed ontwikkeld. De gevoeligste gebieden liggen rond de ogen, oren en neus. De voelharen rond ogen en neus mogen niet geknipt worden. Een paard is in staat het landen van een insect, waar dan ook op het lichaam, te voelen. Paarden hebben een goed ontwikkelde smaakzin, dat hen in staat stelt om [[Voer (voeding)|voer]] te sorteren, en daaruit het smakelijkste te kiezen; met hun lippen kunnen ze zelfs heel kleine korrels sorteren. Over het algemeen zal een paard geen giftige planten eten, hoewel er uitzonderingen zijn; soms eten paarden toxische hoeveelheden van giftige planten zelfs als er voldoende ander voedsel is.
== Voortplanting en ontwikkeling ==
[[Bestand:P6200200 Paarden in het voorjaar.JPG|thumb|left|Paarden in het voorjaar, enkele met een veulen]]
Een merrie heeft vanaf het vroege voorjaar tot in de herfst ongeveer elke 19 tot 22 dagen een [[Bronsttijd|oestrusperiode]]. De meeste merries hebben geen cyclus in de winter. De [[draagtijd|dracht]] van een paard duurt gemiddeld 340 dagen (11 à 12 maanden), en meestal tussen de 320 en 370 dagen. De draagtijd is langer als het paard in het voorjaar moet veulenen (bevallen), maar ook bij paarden die voor het eerst een [[Veulen (dier)|veulen]] krijgen of bij paarden die veel weidegang krijgen. Het resultaat van de dracht is meestal één veulen; tweelingen zijn zeldzaam. Veulens worden meestal geboren in de lente. Paarden zijn [[Nestvlieder en nestblijver|nestvlieders]]; veulens zijn binnen korte tijd na de geboorte in staat om te staan en te lopen. Dit heeft ermee te maken dat paarden oorspronkelijk op de open vlakte leefden, waar de [[kudde]] snel moest kunnen vluchten. Het is belangrijk dat het veulen binnen enkele uren kan drinken bij zijn moeder. Ze worden over het algemeen gespeend van hun moeders als ze tussen de vier en zes maanden oud zijn. Paarden zijn soms fysiek in staat zich voort te planten als ze ongeveer 18 maanden oud zijn, maar met gedomesticeerde paarden, in het bijzonder merries, wordt zelden gefokt voor ze drie jaar oud zijn. Paarden van vier jaar oud worden beschouwd als volwassen, hoewel het skelet zich normaal gesproken blijft ontwikkelen tot ze zes jaar oud zijn. Rijping hangt ook af van de grootte van het paard, het ras, het geslacht, en de kwaliteit van de zorg. Grotere paarden hebben grotere botten; daarom duurt het niet alleen langer om botweefsel te vormen, maar de [[groeischijf|groeischijven]] zijn ook groter, waardoor het ook langer duurt om kraakbeen om te zetten in bot.
Afhankelijk van de tijd waarop ze volwassen worden, het ras, en het te verwachten werk, worden paarden meestal voor het eerst onder het [[zadel (dier)|zadel]] gebruikt als ze tussen de twee en vier jaar oud zijn. Hoewel volbloed renpaarden in sommige landen al getraind worden als ze twee jaar oud zijn, worden paarden die speciaal gefokt zijn voor sporten als [[dressuur]] in het algemeen niet gezadeld voor ze drie of vier jaar oud zijn, omdat hun botten en spieren voor die tijd nog niet voldoende ontwikkeld zijn. Voor [[Endurance (paardensport)|endurance]] wedstrijden worden paarden pas voldoende ontwikkeld geacht als ze vijf jaar oud zijn.
== Snelheid en leeftijd ==
[[Bestand:Pferde im Galopp.jpg|thumb|schimmel, vos en bruinschimmel in galop]]
De hoogste snelheid ooit bij een bereden paard gemeten is 88 kilometer per uur.<ref>[https://web.archive.org/web/20100720014530/http://racing.aqha.com/racing/dyn_content.aspx?FQD=http%3A%2F%2Fwww.aqha.com%2Faqharacing.com%2Fgettingstarted%2Ffirsttimersguide%2Fthehorse.html ''About the Horse'']. First Timers Guide. American Quarter Horse Association. Geraadpleegd op 2008-09-16 door de auteur van de Engelse Wikipedia</ref> De meeste paarden halen ongeveer 60 kilometer per uur.
Het paard is een kuddedier en kan zo'n dertig jaar oud worden. De hoogste vermelde levensduur van een paard is 56 jaar.<ref>''The Horse.com'' [http://www.thehorse.com/viewarticle.aspx?ID=9708 World's Oldest Living Pony Dies at 56]</ref>
== Gedrag ==
[[Bestand:Black trio.JPG|thumb|left|Drie hengsten, alert op de omgeving, lopen los in de weide]]
Paarden leven in kuddeverband, met een duidelijke hiërarchie. De 'familiekudde' wordt meestal geleid door een oudere, ervaren merrie. De kudde telt doorgaans ongeveer twaalf volwassen merries met hun veulens en een paar hengsten. Het merendeel van de onvolwassen hengstveulens komt in de zogenaamde hengstenkuddes terecht. Communiceren doen ze op verschillende manieren, zoals door het maken van geluiden als hinniken, en ook met lichaamstaal. Veel paarden worden onhandelbaar als ze in isolatie worden gehouden.
Paarden zijn prooidieren met een sterke vecht-of vluchtrespons. Hun eerste reactie op een bedreiging is meestal schrikken en vervolgens vluchten. Wanneer de vlucht onmogelijk is of wanneer hun jongen worden bedreigd kunnen ze zichzelf verdedigen. Paarden zijn meestal erg nieuwsgierig. Wanneer ze schrikken, nemen ze vaak een moment om de oorzaak van de onrust vast te stellen. Ze vluchten niet altijd als ze de oorzaak van de schrik als niet-bedreigend zien.
De meeste lichte paardenrassen zijn geselecteerd op snelheid, behendigheid, alertheid, en uithoudingsvermogen; natuurlijke eigenschappen die ze hebben geërfd van hun wilde voorouders. Door selectief fokken zijn sommige rassen heel geduldig, met name de koudbloed trekpaarden, maar ook de temperamentvollere [[Berber (paard)|Berbers]] worden geroemd om hun volgzaamheid.
=== Intelligentie en leervermogen ===
[[Bestand:Pferdegehirn.jpg|170px|miniatuur|links|Hersenen van een paard]]
Het begrip voor de specifieke vormen van intelligentie van paarden verschilde door de eeuwen heen. Men is het er tegenwoordig over eens dat paarden [[kudde]]dieren zijn met een goed gevoel voor sociale rangorde. Het zijn op de eerste plaats vluchtdieren en daarnaast gewoontedieren met een uitstekend geheugen die gedrag kunnen aanleren door [[Conditionering (psychologie)|conditionering]]; dus door een consequent systeem van beloning en straf. Er zijn proeven gedaan om te proberen te achterhalen in hoeverre paarden kunnen tellen. Een beroemd paard waarvan beweerd werd dat het kon rekenen was [[Kluger Hans]].
Wat betreft het opleiden en trainen van paarden zijn er verschillende methoden. Sommige (verouderde) methoden probeerden met geweld de 'wil' van de paarden te breken om ze onderdanig te maken. Nieuwere inzichten en methoden uit de hoek van het ''natural horsemenship'' ('paardenfluisteraars') proberen meer rekening houden met natuurlijke instincten, sociale vaardigheden en de goede opmerkingsgave van de dieren wat betreft de [[lichaamstaal]] zodat zij uiteindelijk binnen een 'partnerschap' van mens en dier met zeer subtiele aanwijzingen te dirigeren zijn.
== Paardengangen ==
[[Bestand:Trot animated.gif|thumb|Draf]]
[[Bestand:Gallop animated.gif|thumb|Galop]]
[[Bestand:Muybridge race horse animated.gif|thumb|Rengalop]]
[[Bestand:Tölt.jpg|thumb|[[Tölt]]]]
Paarden hebben verschillende manieren om zich voort te bewegen ('gangen').
=== Gebruikelijke gangen ===
* [[Stap (gang)|Stap]] noemt men wel een viertaktgang. Men hoort vier hoefslagen. Er is afwisseling van 'diagonale ondersteuning' en 'laterale' ondersteuning, met daartussen telkens periodes dat het paard op drie benen staat. Paard tilt bijvoorbeeld eerst links voor op en staat op drie benen. Dan verlaat rechtsachter de bodem (paard staat op diagonaal: linksachter rechtsvoor). Linksvoor landt weer (paard op drie benen, alleen rechtsachter is in de lucht). Paard brengt rechtsachter naar voor en vlak voor het neerkomen van rechtsachter verlaat rechtsvoor de bodem, heel even staat het paard op de lateraal van de beide linkerbenen. Daarna (rechtsachter is geland) gaat het rechtervoorbeen naar voor terwijl het paard even op drie benen staat. Vervolgens tilt het paard linksachter op (staat op diagonaal: rechtsachter linksvoor).
* [[Draf]] is een diagonale gang. Links-voor en rechts-achter, rechts-voor en links-achter worden tegelijk opgetild en neergezet. Men hoort twee hoefslagen. Het moment tussen de overgang van het ene paar diagonalen naar het andere paar diagonalen heet het 'zweefmoment': alle voeten hebben de bodem verlaten.
* [[Galop]] is een drietaktgang: men kan tellen: een, twee, drie, pauze. In de rechtergalop zet het paard eerst linksachter neer, vervolgens rechtsachter en linksvoor tegelijk en eindigt met rechtsvoor neerzetten, terwijl ondertussen linksachter de bodem alweer verlaten heeft. Vervolgens tilt het paard ook de diagonaal 'rechtsachter linksvoor' op en heeft alleen rechtsvoor nog contact met de bodem. Daarna volgt het 'zweefmoment', alle hoeven hebben de bodem verlaten. In de linkergalop begint het paard met rechtsachter, vervolgens linksachter en rechtsvoor en eindigt met linksvoor. Drie handelingen, vandaar drietel plus pauze.
* [[Rengalop]] is een viertaktgang. De gang is bijna hetzelfde als de gewone galop, alleen tilt het paard ieder been afzonderlijk op. Dat zijn dus vier handelingen.
=== Weinig voorkomende gangen ===
De paarden die deze gangen beheersen worden 'gangenpaarden' genoemd.
* [[Telgang]] is een manier van bewegen waarbij de voorwaartse verplaatsing van het voor- en achterbeen aan één lichaamszijde tegelijkertijd wordt afgewikkeld, zoals bijvoorbeeld kamelen ook doen. Onder andere IJslandse en Mongoolse paarden beheersen de telgang.
* [[Telgang|Ren-telgang]] is een vorm van telgang die onder andere in snelheidsonderdelen op wedstrijden voor IJslandse paarden gereden wordt, waarbij hoge snelheden worden behaald.
* [[Pace (paard)|Pace]] is gelijk aan de telgang, maar de stappen zijn erg ruim, waarbij de achterbenen ver onder het lichaam worden geplaatst en het hoofd een duidelijke knik maakt. Er is een ''flat pace'' en een ''running pace''.
* [[Tölt]] zit tussen de telgang en draf in en is een viertaktgang. Alle hoeven worden met een gelijk interval opgetild en neergezet. Er is geen zweefmoment, de ruiter wordt nauwelijks uit het zadel opgegooid. De gang 'zit' daardoor zeer comfortabel. Onder andere IJslandse paarden, Aegidiënbergers en verschillende Zuid-Amerikaanse paardenrassen beheersen deze of een soortgelijke gang, die per ras onder een andere naam bekend kan staan.
* Bij westernrijden vraagt men de ''Jog''. Het is een rustige, langzame draf waarbij het paard met zijn hals en hoofd losheid en ontspanning vertoont. Er zijn nog twee paardenrassen die deze gang beheersen: de [[draver]] en de [[Tennessee walking horse]].
== Slaap ==
Paarden kunnen zowel staand als liggend slapen. Als aanpassing aan een leven als prooidier in het wild, kennen paarden een vorm van lichte slaap, waarbij ze niet door de benen zakken.<ref>Pascoe, E. (2000), [https://web.archive.org/web/20121014010535/http://www.equisearch.com/horses_care/health/behavior/eqzzz629/ How Horses Sleep, Pt. 1], Practical Horseman magazine</ref> Paarden slapen beter in groepen, omdat andere paarden de wacht houden en uitkijken naar roofdieren terwijl sommige dieren slapen. Een paard dat alleen wordt gehouden, slaapt doorgaans niet goed omdat zijn instinct erop gericht is constant op de hoede te zijn voor gevaar.<ref name="Pascoe2">Pascoe, E. (2000), [https://web.archive.org/web/20121014010540/http://www.equisearch.com/horses_care/health/behavior/eqpowernap1771/ How Horses Sleep, Pt. 2 - Power Naps], Practical Horseman magazine</ref> Paarden slapen niet in een lange aaneengesloten periode, maar nemen vele korte periodes van rust. De totale hoeveelheid slaap in een dag kan variëren van enkele minuten tot een paar uur, meestal in korte intervallen van ongeveer vijftien minuten.
Paarden moeten gaan liggen om in de [[remslaap]] te komen. Ze hoeven om de paar dagen slechts een paar uur te liggen om aan de benodigde hoeveelheid remslaap te komen.<ref name="Pascoe2" /> Wanneer een paard echter nooit kan gaan liggen, krijgt het na een paar dagen last van [[slaapdeprivatie]], en kan het in zeldzame gevallen zelfs instorten.<ref>Editors of EQUUS magazine, [https://web.archive.org/web/20121014005028/http://www.equisearch.com/horses_care/health/behavior/sleepdisorder_121506/ Is Your Horse Sleep Deprived? Watch These Videos to Learn More]</ref>
== Evolutie van het paard en rassen ==
[[Bestand:Trekpaard.jpg|thumb|Belgisch trekpaard met wintervacht]]
[[Bestand:Paard verliest wintervacht.jpg|thumb|Belgisch paard met resten van zijn wintervacht]]
Vermoedelijk stammen alle paardachtigen af van het "dageraadspaard" (''[[Hyracotherium]]'') een niet meer dan 50 cm hoog zoogdier dat zo'n vijftig miljoen jaar geleden leefde. Via verschillende stadia, waarbij onder andere het aantal tenen afnam, het gebit zich wijzigde en het dier groter werd, ontwikkelde zich uiteindelijk ''Equus ferus''.
De evolutie van het paard vervolgde zich in Noord-Amerika, van waaruit verschillende soorten paardachtigen in de afgelopen miljoenen jaren naar [[Eurazië]] migreerden. Zo'n vijf miljoen jaar geleden ontstond ''Equus'', die voorkwam op de vlaktes van Noord-Amerika en Eurazië.
Het paard is in Amerika kort na het einde van de laatste ijstijd uitgestorven (zie: [[megafauna]] en [[Cloviscultuur]]). De oorzaak van het uitsterven is niet bekend, maar het viel samen met de intrede van de eerste mensen in Amerika. De tamme en verwilderde paarden die thans in Amerika leven, stammen voor een groot deel af van [[Andalusiër (paard)|Andalusiër]]s (en Iberische pony's) die vanaf circa 1500 door de Spanjaarden en de Portugezen werden ingevoerd vanaf het [[Iberisch Schiereiland]], later aangevuld met fokmateriaal van werk- en sportpaarden uit Angelsaksische gebieden.
Door het fokken van paarden door de mens is hun diversificatie in een stroomversnelling geraakt. Voor verschillende doeleinden zijn verschillende rassen gefokt, zoals trekpaarden, tuigpaarden, veelzijdigheidspaarden en sportpaarden. De merries waren rond 1900 meestal opgenomen in regionale stamboeken, maar door het aanvoeren van hengsten van elders kon men toch binnen enkele jaren een heel andere lijn brengen in de fokrichting. Zo ontwikkelden vele warmbloedrassen zich in de loop van de twintigste eeuw van zware tuig- en landbouwpaarden tot moderne sport- en veelzijdigheidspaarden.
De [[Arabier (paard)|Arabier]] wordt al meer dan vijfduizend jaar gefokt en stamt af van paarden uit Noord-Afrika en het Nabij Oosten.
De [[Lipizzaner]] wordt in de [[Spaanse rijschool]] in [[Wenen (hoofdbetekenis)|Wenen]] gebruikt. Een gesloten stamboek dat geen vreemd bloed toestaat is bijvoorbeeld de [[Haflinger (paard)|Haflinger]]. Hier heeft de regionale afscherming en de strikte beperking van nieuw bloed geleid tot een zeer uitgesproken rastype.
Een oud Nederlands ras is het [[Fries paard|Friese paard]], dat sterk behaard en zwart of heel donkerbruin is. Kenmerken zijn onder andere de lange beenbeharing (behang) en lange manen. Dit ras wordt gecategoriseerd als een [[barokpaard]].
Een ander Nederlands ras is het [[Groninger paard]], dat grotendeels afstamt van de [[Oost-Fries (paard)|Alt-Oldenburger en Oost-Fries]]e paardenrassen. Dit type paard was in de jaren zestig nog in gebruik in de landbouw, maar werd daarna verdrongen door de [[tractor]]. Uiteindelijk was er nog maar één hengst over, die van de [[paardenslager]] werd weggekocht. Nu is het Groninger paard een [[Lijst van zeldzame huisdierrassen|zeldzaam huisdierras]], evenals de Gelderlander.
Het [[Gelderlander (paard)|Gelders paard]] is een authentiek Nederlands paardenras met zeer goede gezondheid en karakter. Door veredeling met onder andere [[Engelse volbloed]]s ontstond uit dit ras het [[Koninklijk Warmbloed Paard Nederland|KWPN-paard]], een Nederlands [[warmbloedras]] dat in de topsport uitstekende prestaties levert.
Tot de Belgische rassen hoort het [[Belgisch trekpaard]], een groot trekpaard dat geschikt is voor zware arbeid. Dit koudbloedpaard werd vroeger door bijna elke Belgische boer gebruikt op het veld. Op de foto's ziet men paarden met [[Couperen|gecoupeerde]] staarten. Dit zogenaamde 'blokstaarten' is zowel in Nederland als in België sinds 2001 verboden.
Moderne Belgische paarden zijn de [[Belgisch Warmbloedpaard|Belgische Warmbloed]]en die worden gebruikt in de [[paardensport]], vooral het springen. Deze paarden worden in het Belgisch Warmbloed Paardenstamboek opgenomen en kunnen van allerlei rassen afstammen. Voornaamste criteria om opgenomen te worden in dit BWP-stamboek zijn de bouw (het 'exterieur'), het karakter en de sportmogelijkheden van het paard. In dit stamboek zijn enkele bekende hengsten terug te vinden: Lugano van La Roche, Flügel van La Roche (eigendom van familie Deuss - Ophoven) en Codex (eigendom Jean Motmans - Wellen). Deze hengsten hebben veel succesvolle paarden voortgebracht. Zo behaalde de Belg [[François Mathy]] met "Gay Luron", een zoon van Flügel, en gekweekt in [[Meeuwen-Gruitrode]], op de [[Paardensport op de Olympische Zomerspelen 1976|Olympische Spelen van Montreal]] in 1976 een bronzen medaille, zowel in de [[Springen (paardensport)|jumping]] per ploeg als in de individuele jumping.
Duitse warmbloedrassen die uitstekend presteren op de hoogste regionen van de wedstrijdsport zijn bijvoorbeeld de [[Hannoveraan]], de [[Holsteiner (paard)|Holsteiner]], de [[Oldenburger (paard)|Oldenburger]], de [[Trakehner]] en de [[Westfaal (paard)|Westfaal]]. Sommige van deze paarden behoren tot open [[stamboek]]en, dat wil zeggen: zij selecteren de toegestane hengsten uitsluitend op hun sportieve prestaties zonder verder op hun afstamming of kleur te letten.
=== Wilde paarden ===
[[Bestand:Preszwalski-Pferde im Schnee.jpg|thumb|Przewalski's in de [[Kölner Zoo]]]]
De Russische officier, natuuronderzoeker en ontdekkingsreiziger [[Nikolaj Przjevalski|Przjevalski]] ontdekte in 1881 het naar hem vernoemde paard. Het wilde [[przewalskipaard]] is een bedreigde diersoort die niet getemd kan worden, maar sinds circa 1960 alleen in dierentuinen leefde. In 1990 werd het weer uitgezet in zijn oorspronkelijke leefgebied [[Mongolië]]. Het is een sober paard met een fors, soms ezelachtig hoofd en opstaande manen.
De [[tarpan]], een Europees soort wild paard, is uitgestorven.
Verwilderde paarden stammen af van gedomesticeerde voorouders. Voorbeelden zijn de [[mustang (paard)|mustangs]] in de Amerikaanse staat [[Wyoming]] en de ''[[Brumby (paard)|brumby's]]'' in [[Australië (continent)|Australië]]. In Europa komen (ver)wilde(rde) pony's voor in de Franse [[Camargue (gebied)|Camargue]] en in het Engelse [[New Forest (natuurgebied)|New Forest]]. In de [[Nationaal park Hortobágy|Hortobágy]] Puszta en op de Bugac Puszta, het [[nationaal park Kiskunság]] in [[Hongarije]], treft men nog kuddes 'wilde paarden' aan. In Portugal herontdekte men in 1920 de [[Sorraia]], die veel weg heeft van de paarden in oeroude rotstekeningen in het Middellandse Zeegebied. In Duitsland bevindt zich nabij [[Dülmen]] een natuurreservaat, waar een kudde verwilderde pony's leeft ([[Dülmener]]). In Nederland worden hier en daar [[konik]]-paarden ingezet voor de begrazing van natuurgebieden.
== Gebruik door de mens ==
[[Bestand:Sg fexx 20.JPG|thumb|Een dubbelspan trekpaarden gebruikt in de bosbouw in het [[Zevengebergte]]]]
Het paard is door de eeuwen heen voor de mens voor allerlei doeleinden zeer waardevol gebleken. Tienduizenden jaren geleden was het paard voor de mens een belangrijke voedselbron. Er bestaan nog [[rotstekening]]en uit die tijd waarin paarden worden afgebeeld. Vermoedelijk kreeg de mens pas in de [[Neolithicum|Jongere Steentijd]], die rond 6000 v.Chr. begon, de middelen om grotere dieren te [[domesticatie|domesticeren]].
Er wordt wel gedacht dat de [[Mongolië|Mongolen]], die al eerder het [[rendier]] hadden onderworpen, er voor het eerst in slaagden het paard te domesticeren. Chinees aardewerk uit circa 3500 v.Chr. zou deze theorie ondersteunen. Het vermoeden bestaat dat dit ook voor het paard zelf voordelen had, aangezien na de [[laatste ijstijd]] de grote open vlakten in voor paarden ongeschikte dichte bossen veranderden.<ref>[https://www.thoughtco.com/horse-history-domestication-170662 Horse History - Domestication and History of Equus caballus, ThoughtCo]</ref>
Een andere theorie gaat ervan uit dat de domesticatie van het paard voor het eerst heeft plaatsgevonden in de Zuid-Russische [[steppe]] door mensen van de [[Sredny Stog-cultuur]] (omstreeks 4000 v.Chr.). Er bestaan goede redenen om aan te nemen dat de Sredny-Stogmensen voorouders waren van de oer-Indo-Europeanen. De datering van de vondsten is echter onzeker.
Een andere kandidaat is de [[Botajcultuur]] (ca. 3.700 tot 3.100 v.Chr.) in het noorden van het huidige [[Kazachstan]], waar vele resten wijzen op een vroege domesticatie. Een rechtstreeks bewijs voor domesticatie leveren restanten van [[koemis]] (gefermenteerde paardenmelk) op potscherven van ongeveer 3.600 v.Chr.<ref>[http://www.paardenkennisbank.nl/?p=239: Ontstaan van gedomesticeerde paarden]</ref><ref>[http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2009/maart/Kraamkamer-van-de-beschaving.html wetenschap24.nl: ''Kraamkamer van de beschaving'']</ref><ref>[http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/414/829/RUG01-001414829_2010_0001_AC.pdf Paard en mens op de Centraal-Aziatische petrogliefen]</ref><ref>{{en}} [http://faculty.ksu.edu.sa/archaeology/Publications/Neolithic/Botai%20and%20the%20Origins%20of%20Horse%20Domestication.pdf Botai and the Origins of Horse Domestication]</ref> In Mesopotamië zijn lange tijd de ezel en de onager, of kruisingen daartussen als last- en trekdieren gebruikt. De eerste aanwijzingen voor het gebruik van paarden komen van de tijd van [[Shu-Sin]] in de late 21e eeuw v.Chr.<ref>Early Riders. Robert Drews 2004 ISBN 0-203-07107-7</ref>
In het wild lopen paarden op onbeslagen hoeven. In het verleden werden [[hoefijzer]]s als noodzakelijk beschouwd wanneer paarden zware lasten moeten dragen en wanneer zij veel over verharde wegen moeten lopen. Tegenwoordig menen sommigen dat hoefijzers onnodig zijn, en zelfs schadelijk kunnen zijn voor de paardenhoef. Daarvoor bestaan tegenwoordig verschillende methoden, waarover de meningen verdeeld zijn.
In Nederland werden in 2010 ruim 140.000 paarden en pony's gehouden.<ref name="CBS">CBS [http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=80780NED&D1=451-457&D2=0&D3=0,5,8-10&HD=110811-1718&HDR=G2&STB=T,G1 Landbouw; gewassen, dieren en grondgebruik naar regio]</ref>
=== Militair gebruik ===
Het gebruik van het paard voor militaire doeleinden gaat terug tot ongeveer 5000 v.Chr., toen Mongoolse [[Boogschieten|boogschutters]] op pony's begonnen te rijden. De uitvinding van de [[Stijgbeugel (voetsteun)|stijgbeugel]] was een belangrijke innovatie in de ontwikkeling van de [[Paardentuig|tuigage]] die bestond uit een zadel en een hoofdstel. Rond 1200 v.Chr. begon het idee van een [[cavalerie]] ook post te vatten in meer westelijke gebieden zoals Egypte en Perzië. Bewaard gebleven zijn de invloedrijke geschriften van paardenkenner [[Xenophon]], een legerofficier uit de Griekse stadstaat [[Sparta (Griekenland)|Sparta]]. Rond de 11e eeuw begon men vooral in het westen ook grotere paarden te gebruiken.
In de 15e eeuw werd het paard door de Spaanse veroveraars weer ingevoerd op het Amerikaanse continent, waar het al veel eerder was uitgestorven, en daar werd het later ook veel door de [[indianen]] gebruikt.
Napoleon weigerde om op een paard te rijden dat niet wit was. Zijn lievelingspaard was [[Marengo (paard)|Marengo]], een witte Arabier. Marengo bereikte de hoge leeftijd van 38 jaar. Hij overleefde valpartijen en schotwonden, en bracht de laatste jaren van zijn leven door in gevangenschap bij de overwinnaars van Napoleon.
In de huidige ruitersport zijn veel militaire overblijfselen aanwezig. Zo stijgt men meestal links op. De meeste mensen zijn nu eenmaal rechtshandig - en dragen hun zwaard dus links. Wie links een zwaard draagt, kan niet rechts opstijgen, alleen maar links. De beroemde [[Spaanse rijschool]] in Wenen was van origine een militaire academie, waar ruiters en paarden werden opgeleid. En luitenant [[Federico Caprilli]], die de [[verlichte zit]] 'uitvond', was op zoek naar een betere manier om in het terrein te kunnen vechten.
In de Tweede Wereldoorlog zetten de Russen nog [[cavalerie]] in tegen de Duitsers. Ook in het Duitse leger werden nog paarden gebruikt, voor transport. Tegenwoordig heeft het paard militair gezien vooral een ceremoniële functie. Wel is het paard nog in gebruik bij de [[politie|bereden politie]].
In de Griekse mythologie werd in de [[Trojaanse Oorlog]] het houten [[Paard van Troje]] gebruikt om een leger onzichtbaar de stad [[Troje]] binnen te smokkelen.
=== Gebruik in vredestijd ===
[[Bestand:Koets.jpg|thumb|Brugge: Paarden en koetsen tijdens een rustpauze (2005)]]
Voordat landbouwmachines als de [[tractor]] hun intrede deden, werden paarden veel gebruikt in de landbouw, hoewel boeren vaak de voorkeur gaven aan [[rund|ossen]], waarvan het onderhoud goedkoper was. Ook sommige molens, [[rosmolen]]s genoemd, pompen en dergelijke werden met paardentrekkracht aangedreven. Voor zulk zwaar werk werden zelfs speciale rassen, trekpaarden, gefokt. Trekpaarden worden tegenwoordig nog steeds ingezet voor het verslepen van stammen in de [[bosbouw]], omdat paarden de bodem minder beschadigen dan zware machines.
Bij het versturen van urgente berichten en gewone [[Poststuk|post]], en het verplaatsen van personen werd het vervoer vroeger vaak door paarden verzorgd. Voor post bestond de [[koerier]] te paard, voor [[Reiziger (vervoer)|reizigers]] de door paarden getrokken [[postkoets]] of [[trekschuit]]. Een voorbeeld van een organisatie die het vervoer met paarden regelde is de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Amerikaanse]] [[Pony Express]].
Eeuwenlang zijn paarden gebruikt als trekdieren in aanspanningen voor [[Slee|slede]]s, [[kar]]ren en [[wagen]]s. Ook in Nederland reden [[Omnibus (vervoermiddel)|omnibussen]] en [[paardentram]]s als voorloper op het huidige openbaar vervoer. Paardrijden is altijd een geliefd tijdverdrijf geweest bij de adellijke klasse. Ook het rijden met deftige tuigpaarden en chique parkwagens behoorde tot de elegante mode. [[Benno von Achenbach]] ontwikkelde in 1922 een mensysteem dat nog steeds gebruikt wordt in de mensport. In steden als [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]], [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]], [[Brugge (hoofdbetekenis)|Brugge]], [[Oostende (hoofdbetekenis)|Oostende]], [[Rome (stad)|Rome]] en [[Wenen (hoofdbetekenis)|Wenen]] worden [[koets]]en nog steeds (of opnieuw) gebruikt, maar nu om [[toerisme|toeristische]] ritjes door de stad te maken.
Het drijven van vee wordt in afgelegen streken met weinig moderne wegen ook nu nog wel te paard gedaan, in [[Noord-Amerika]] door zogeheten ''[[cowboy]]s'', en in [[Zuid-Amerika]] door [[gaucho|gaucho's]]. Ook op de steppen van [[Siberië]] en [[Centraal-Azië]] wordt het paard nog voor dit doel gebruikt. [[Paardenvlees]] was in het verleden populair in Europa, omdat het een van de goedkoopste vleessoorten was.
=== Het paard in de geneeskunde ===
In het verleden werd het vet van paardenmanen gebruikt bij brandwonden en als reumazalf. Bij verkoudheid werd paardenmest gekookt en opgedronken. Wie last had van zweren droeg eelt van een paard als amulet. Slangengif kan in lage doses aan paarden worden toegediend. Deze ontwikkelen [[Immunoglobuline|antistoffen]] tegen het gif en zo kan hun [[serum]] worden gebruikt als [[tegengif]] bij de mens.
Patiënten met [[Beenmergdepressie|aplastische anemie]] kunnen worden behandeld met [[antithymocytenglobuline]] (ATG). ATG kan geïsoleerd worden uit paarden- of konijnenserum.
Paarden worden sinds enkele jaren in Europa ook gebruikt voor de productie van [[paardenmelk]]. Deze [[melk (drank)|melk]] wordt geproduceerd op een [[paardenmelkerij]]. Aan paardenmelk worden verschillende positieve eigenschappen toegeschreven. Het product wordt bijvoorbeeld gebruikt door patiënten als middel bij huidaandoeningen zoals [[Constitutioneel eczeem|atopisch eczeem]] en [[psoriasis]]. Mensen met een [[koemelkallergie]] kunnen vaak wel paardenmelk verdragen. [[Mongolië]] en omliggende landen kennen een lange traditie van het drinken van paardenmelk en paardenmelkproducten zoals [[koemis]].
Hippotherapie is een vorm van [[Therapeutisch paardrijden|paardrijden als therapie]] die wordt aangeboden door [[manege]]s die zijn aangesloten bij de Federatie Paardrijden Gehandicapten (FPG).
=== Sporten ===
{{Zie ook|Zie voor een lijst van paardensporten het artikel: [[paardensport]]}}
Vroeger scherpten ruiters hun vaardigheden aan door middel van spellen en wedstrijden. Paardensport voorzag mensen van vermaak en hielp de uitstekende rijkunst ontwikkelen die nodig was in oorlog. Veel sporten, zoals [[dressuur]], [[eventing]] en springen, komen oorspronkelijk voort uit de militaire opleiding. En zijn gericht op controle en balans van zowel het paard als de ruiter. Andere sporten, zoals [[Rodeo (evenement)|rodeo]], komen voort uit praktische vaardigheden, zoals de vaardigheden die nodig waren voor het werken op ranches en stations. Jachtsport te paard kwam voort uit eerdere, praktische jachttechnieken.
Paardenrennen in alle vormen is ontstaan uit spontane competities tussen ruiters. Alle vormen van competitie waarbij gespecialiseerde vaardigheden benodigd zijn van zowel het paard als de ruiter, resulteerden in de systematische ontwikkeling van gespecialiseerde rassen en uitrusting voor elke sport. De populariteit van de paardensport door de eeuwen heen zorgde voor het behoud van vaardigheden die anders verdwenen zouden zijn nadat er werd gestopt met het gebruik van paarden in gevechten.
Paarden worden getraind om bereden te worden in verschillende sportcompetities. Voorbeelden hiervan zijn [[springen (paardensport)|springen]], [[dressuur]], drie dagen eventing, [[mensport]], [[endurance (paardensport)|endurance]], [[Gymkhana (paardensport)|gymkhana]], rodeo's, en [[vossenjacht (jacht)|vossenjacht]]. Paardenshows worden overal ter wereld gehouden en hebben hun oorsprong in Europese, middeleeuwse markten.
Bij sporten zoals [[Polo (sport)|polo]], wordt niet het paardrijden zelf beoordeeld, maar wordt het paard gebruikt als partner bij het spel. Hoewel een paard een gespecialiseerde training nodig heeft om deel te nemen, wordt er niet gelet op de details van het optreden, alleen op de resultaten van de handelingen van de ruiter, bijvoorbeeld het verkrijgen van een doelpunt of het uitvoeren van een andere taak. Voorbeelden van sporten die partnerschap tussen mens en paard vereisen zijn steekspel, waarin het hoofddoel het ontzadelen van de tegenstander is, en [[buzkashi]], een teamspel gespeeld in Centraal-[[Azië]], waarbij het doel is te paard het karkas van een geit of kalf in het doel te krijgen.
[[Rensport]] is een grote internationale industrie, die bekeken wordt in bijna elk land ter wereld. Er zijn drie vormen: "plat" racen; steeplechasing, bijvoorbeeld racen over obstakels; en [[drafsport]], waarbij paarden draven of stappen, terwijl ze een bestuurder voort trekken in een kleine, lichte kar die bekendstaat als een [[sulky (paardensport)|sulky]]. Een groot deel van het economisch belang van paardenraces ligt in het gokken dat ermee is geassocieerd.
== Verzorging ==
=== Paardenvoer ===
Het rantsoen van paarden bestaat uit ruwvoer, 70 tot 100% eventueel aangevuld met krachtvoer (brokken of muesli) en in bijzondere situatie supplementen.
Ruwvoer bestaat hoofdzakelijk uit [[grassenfamilie|gras]], al dan niet in semi-gedroogde vorm zoals [[kuilgras]] of hooi. Luzerne, [[voederbiet]]en en suikerbieten zijn ook vormen van ruwvoer. De minimale hoeveelheid per dag is 1,5 tot 2% van het lichaamsgewicht in droge stof. Een paard van 600 kg heeft dus 9 tot 12 kg droge stof aan ruwvoer nodig. Gemiddeld bevat gras zo'n 20% droge stof, voordroogkuil 55% en hooi 80% droge stof.
Krachtvoer is energierijk voer, dat gevoerd kan worden als enkelvoudige grondstof, zoals granen, waaronder [[haver]], geplette [[gerst]] of [[zemelen]]. Krachtvoer is ook als volledig product met toegevoegde vitaminen en mineralen te koop in de vorm van brokken of muesli.
Een paard in het wild besteedt 60% van de dag aan eten en daarom is het erg belangrijk dat een paard de hele dag door kan foerageren. Zoutaanvulling, in de vorm van een [[liksteen]] speciaal voor paarden, is aan te raden. Krachtvoer is alleen nodig wanneer paarden een achterstand in conditie hebben, bijvoorbeeld door ziekte, of wanneer ze veel arbeid verrichten en onvoldoende energie uit het ruwvoer kunnen halen.
Veel oude paarden krijgen op een bepaald moment problemen met het gebit, waardoor ze slecht of zelfs helemaal geen hooi of gras meer kunnen eten. Hierdoor vermageren ze sterk. Verschillende producenten bieden speciale producten voor deze 'senioren' aan, vaak gebaseerd op ontsuikerde bietenpulp. Dit bevat een hoog aandeel vezels die het ander ruwvoer kunnen vervangen.
=== Ziekten en kreupelheid ===
Een paard kan, net als een mens, door meerdere oorzaken ziek worden of pijn hebben. Bij pijn aan een been spreken we van kreupelheid.
Kreupelheid wordt ook wel met meerdere namen aangeduid: het paard 'gaat niet rad', 'loopt niet vierkant', 'is niet regelmatig' et cetera. Kreupelheid kan het beste in draf worden geconstateerd. Ten eerste is het relatief makkelijk te horen in draf op harde bodem. Bij pijn aan een voorbeen 'knikt' het paard met hoofd en hals: het dier 'valt' op het gezonde been, in een poging het pijnlijke been zo veel mogelijk te ontlasten. Bij pijn aan een achterbeen houdt het dier het bekken scheef. Van achter is de pijnlijke helft van het bekken het laagste, omdat het dier zo weinig mogelijk op die voet steunt. Het behoort tot de mogelijkheden dat het dier aan twee voorbenen of twee achterbenen tegelijkertijd pijn heeft, dan is het oog van een deskundige nodig. Bij bijvoorbeeld hoefbevangenheid kan een dier aan alle vier de benen pijn hebben.
==== OCD ====
Een vorm van kreupelheid die de laatste jaren relatief veel voor komt, wordt OCD genoemd: [[osteochondritis dissecans]] (Latijn voor loslatend kraakbeen). OCD kan ontstaan bij een verstoring van de omvorming van kraakbeen naar bot. Op een bepaalde plaats wordt de laag kraakbeen steeds dikker. Door deze verdikking is de voeding vanuit het gewrichtssmeer niet meer goed mogelijk. De 'aanvoerroute' is te lang. Hierdoor neemt de kwaliteit van het kraakbeen in deze te dikke lagen af. Hierdoor ontstaat minder goed kraakbeen: kraakbeen met scheurtjes. Bij bijvoorbeeld overbelasting of een beschadiging laten er daadwerkelijk stukjes kraakbeen of bot los. Men noemt deze losse stukjes wel "gewrichtsmuizen". Deze kunnen door het gewricht gaan zwerven, ingeklemd raken en nog meer beschadiging geven. Daarnaast is de plek waar de "muis" vandaan komt ruw in plaats van glad. Tevens komen uit de afbraakplek van de "muis" stoffen vrij die de productie van te veel en te dun gewrichtssmeer veroorzaken. Het gewricht dat is aangedaan (vaak de knie en de enkel/ het spronggewricht) wordt dik en de smering wordt minder, waardoor er artrose kan ontstaan. Daar waar het kraakbeen verdwenen is, kan nu gewrichtssmeer in het onderliggende bot dringen met botoplossing tot gevolg. Op een röntgenfoto is dit te zien als cysten in het bot.
=== Mestproductie ===
Bedrijfsmatig gehouden paarden vallen in Nederland onder de [[meststoffenwet]] (1986) onder de diercategorie graasdieren. Voor alle dieren binnen deze categorie die buiten grazen, zijn normen vastgesteld voor productie van stikstof en fosfaat in mest. De meeste mest wordt echter afgezet naar de [[Champignon#Teelt|champignonteelt]].
Voor paarden zijn deze forfaitaire productienormen afhankelijk van het gewicht:
{| class="wikitable"
!
! stikstof
! fosfaat
|-
| Pony’s van 6 maanden en ouder en een gewicht tot ca. 250 kg
| 17,4 kg
| 7,5 kg
|-
| Pony’s van 6 maanden en ouder en een gewicht van ca. 250 tot ca. 450 kg
| 29,7 kg
| 14,2 kg
|-
|Paarden van 6 maanden en ouder en een gewicht van ca. 250 kg tot ca. 450 kg
|36,6 kg
|17,5 kg
|-
|Paarden van 6 maanden en ouder en een gewicht zwaarder dan ca. 450 kg
|47,6 kg
|22,0 kg
|}
== Het paard in kunst en cultuur ==
[[Bestand:Praha lucerna passage.JPG|thumb|Beeld van een paard in de Praagse Lucernapassage]]
Het paard heeft vanaf de oudheid al vele kunstenaars geïnspireerd. Zo zijn er [[grotschildering]]en die afbeeldingen van het paard laten zien. Eerst werden ze afgebeeld met rechte benen en strakke houding. In de 16e eeuw kwamen de ronde vormen en ging men de bewegingen ontdekken. Van [[Leonardo da Vinci]] zijn er schetsen van allerlei paarden in de meest gekke posities te vinden in de kelder van zijn atelier. Later zijn ze op de schilderijen terug te vinden. Net als de blauwe paarden van [[Franz Marc]].
=== Bekende paarden ===
[[Bestand:Manowar1920.jpg|thumb|Man O'War in 1920]]
[[Bestand:Monumento a Cervantes (Madrid) 10f.jpg|thumb|Rocinante, detail van het [[Madrid (stad)|Madrileense]] monument voor Cervantes]]
[[Bestand:Ardre Odin Sleipnir.jpg|thumb|Sleipnir met [[Odin (god)|Odin]]]]
* ''[[Amerigo (paard)|Amerigo]]'', sinds 1990 de schimmel van [[Sinterklaas]].
* ''[[Amika (televisieserie)|Amika]]'', paard uit gelijknamige Vlaamse tv-serie.
* ''Argus'', [[Bonfire (paard)|Bonfire]] en [[Salinero]] van de Nederlandse amazone [[Anky van Grunsven]].
* Het ''[[Ros Beiaard]]''.
* ''[[Big Ben (paard)|Big Ben]]'', nam driemaal deel aan de Olympische Spelen en heeft een standbeeld in Canada.
* ''Black, [[de Zwarte Hengst]]'' uit de boeken van Walter Farley.
* ''[[Black Beauty (roman)|Black Beauty]]'', het zwarte paard uit het boek van [[Anna Sewell]], en uit verschillende film- en tv-producties.
* ''Bonfire'', zie Argus.
* ''Brego'', paard van [[Aragorn II|Aragorn]] in de trilogie ''[[In de ban van de ring]]'' en de afgeleide film ''[[The Lord of the Rings (films)|The Lord of the Rings]]'', genoemd naar koning Brego.
* ''[[Bucephalus (paard)|Bucephalus]]'', het paard van [[Alexander de Grote]].
* ''[[Darco]]'', beroemd Belgisch springpaard en dekhengst.
* ''Hidalgo'' uit de gelijknamige film uitgebracht in 1976 en de nieuwe film ''[[Hidalgo (film 2004)|Hidalgo]]'' uit 2004.
* ''[[Huaso]]'', dit paard sprong op 5 februari 1949 de hoogste hindernis tot nu toe, 2,47 m.
* ''[[Incitatus]]'', het paard dat door de Romeinse keizer [[Caligula]] tot [[Consul (Rome)|consul]] werd benoemd.
* ''Jago'', het paard van [[Johan (De Rode Ridder)|Johan, de Rode Ridder]], zowel in de [[De Rode Ridder (boekenreeks)|boeken]] als in sommige albums uit de [[De Rode Ridder (stripreeks)|stripreeks]].
* ''Jasper'', tot en met 1989 de schimmel van [[Sinterklaas]]; zie ook Amerigo.
* ''[[Jolly Jumper]]'', de schimmel uit de [[Lucky Luke]]-strips.
* ''[[Kluger Hans]]'', het paard waarvan beweerd werd dat hij kon rekenen.
* ''[[Kos met de Snor]]'' uit ''[[Het Land van Ooit (Drunen)|het Land van Ooit]]''.
* ''[[Man O' War (paard)|Man O' War]]'', volgens sommigen het beroemdste volbloed renpaard aller tijden, bekend uit het gelijknamige boek.
* ''[[Marengo (paard)|Marengo]]'', het paard van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]].
* ''[[Meindert het Paard]]'' uit [[de Fabeltjeskrant]].
* ''[[Mister Ed]]'', het sprekende paard uit de gelijknamige televisieserie.
* ''[[Montender]]'', bekend van de Olympische Spelen.
* ''Phantom'', het witte paard van Zorro wanneer hij niet in Los Angeles is.
* ''[[Paard van Troje]]'', een houten paard dat symbool werd voor het naïef bewerkstelligen van de eigen ondergang.
* ''[[Peerd van Ome Loeks]]'', paard afgebeeld in een standbeeld in [[Groningen (stad)|Groningen]].
* ''[[Pegasus (mythologie)|Pegasus]]'', gevleugeld paard uit de Griekse mythologie.
* ''[[Phar Lap]]'', een van de grootste racepaarden uit de historie.
* ''[[Pie-O-My]]'', renpaard van Ralph Cifaretto uit de serie ''[[The Sopranos]]''.
* ''Pilgrim'' en ''RimRock'' uit de film ''[[The Horse Whisperer]]''.
* ''[[Ratina Z]]'', beroemd springpaard.
* ''[[Red Rum]]'', het enige paard dat [[The Grand National]] drie keer won.
* ''[[Rocinante]]'', het paard van [[Don Quichot (boek)|Don Quichot]] uit de roman van [[Miguel de Cervantes|Cervantes]].
* ''Salinero'', zie Argus.
* ''[[Schaduwvacht]]'', in het Engels Shadowfax, uit de trilogie ''[[In de ban van de ring]]'' en de afgeleide film ''[[The Lord of the Rings (films)|The Lord of the Rings]]''.
* ''[[Seabiscuit]]'', bekend renpaard uit de jaren 30 van de vorige eeuw, vereeuwigd in de [[Seabiscuit (film)|gelijknamige film]].
* ''[[Slecht-weer-vandaag]]'', de schimmel uit de reeks ''[[Dag Sinterklaas]]''.
* ''[[Sleipnir]]'', het achtbenige paard uit de Noordse mythologie.
* ''Snuitje'', het paard van [[Henny Huisman]].
* ''[[Something (paard)|Something]]'', sprong in 1975 het verste tot nu toe: 8,40 m.
* ''[[Spirit: Stallion of the Cimarron|Spirit]]'' uit de gelijknamige animatiefilm.
* ''[[Storm Cat]]'', dit is de duurste dekhengst ooit: het kost 500.000 dollar om een merrie door hem te laten dekken.
* ''Tornado'', het paard van [[Zorro]].
* ''[[Totilas]]'', zeer succesvol dressuurpaard onder [[Edward Gal]], op 13 oktober 2010 voor 10-15 miljoen euro verkocht aan [[Paul Schockemöhle]].
* ''Trigger'', het paard uit ''[[The Roy Rogers Show]]'' van de zingende cowboy-acteur. Dit paard viel voor dood neer, als een schot klonk. Als Roy Rogers daarna floot, stond het paard weer op.
* ''[[Witje (paard)|Witje]]'', de [[Knabstrupper]] van [[Pippi Langkous]].
* ''[[Zingaro]]'', het bekende paard van [[Bartabas]], die zijn paardenshow aan hem wijdde.
Een beroemd [[William Shakespeare#Shakespeare in Nederlandse vertaling/bewerking|Shakespeare]]-citaat is "A horse! A horse! My kingdom for a horse!" ("Een paard! Een paard! Mijn koninkrijk voor een paard!") uit het stuk ''Richard III'', over [[Richard III van Engeland]].
=== Zegswijzen met paarden ===
[[Bestand:Mongolian Musician.jpg|thumb|Mongoolse muzikant met [[Morin khuur]], een strijkinstrument met [[traditie|traditionele]] paardenkop]]
[[Bestand:Igil made by Oktober Saya side view.gif|thumb|De [[igil]]]]
[[Bestand:Bundesarchiv Bild 135-S-15-14-15, Tibetexpedition, Besteigen der Fähren.jpg|thumb|Veerboot met paardenhoofd, foto genomen tijdens Tibetexpeditie in 1938]]
Er zijn diverse uitdrukkingen die een rechtstreekse vergelijking inhouden met de eigenschappen van een paard, bijvoorbeeld honger hebben, werken of sterk zijn als een paard. Daarnaast zijn er honderden [[spreekwoord]]en en [[gezegde (zegswijze)|gezegden]] over paard, menner en ruiter. Een selectie:
* Aardewerk is geen paardenwerk. - Graven of in de aarde werken is vermoeiend werk.
* Anderhalve man en een paardenkop. - Weinig aanwezigen, weinig belangstelling.
* Beter een blind paard, dan een leeg halster. - Beter iets, dan niets.
* Dat is een paard van een [[daalder]]. - Een trots persoon.
* Dat kan Bruin niet trekken. - Dat kan ik niet betalen.
* Dat paard zal mij niet meer slaan. - Die fout maak ik niet nog eens.
* De beste paarden staan op stal. - Uitgelegd als: 'De besten mogen niet meedoen' of 'De aantrekkelijkste meisjes vindt men niet in de kroeg, die blijven thuis'.
* De een mag een paard stelen, de ander mag niet over het hek kijken. - Er is veel onrecht in de wereld.
* De paarden die de haver verdienen, krijgen ze niet. - Een verdienste blijft vaak onbeloond.
* De teugels in handen hebben. - De baas zijn.
* De teugels laten vieren. - Een minder streng beleid voeren.
* De teugels strakker aanhalen. - Een strenger beleid gaan voeren.
* Denken moet je aan een paard overlaten, dat heeft een groter hoofd.
* Die met een paard uit gaat, is met zijn meester uit.
* Een blind paard zou er geen schade doen. - Daar is niets van waarde, niets kwetsbaars te vinden.
* Een gegeven paard mag men niet in de bek kijken. - Tegenover geschenken moet men niet kritisch zijn.
* Een goed paard is zo goed als zijn hoeven. - Een schijnbare bijzaak kan bepalend zijn. Vergelijkbaar met: een ketting is zo sterk als zijn zwakste schakel.
* Een man zonder vrouw is als een paard zonder teugels. - In een huwelijk hebben man en vrouw elkaar nodig.
* Een oud paard van stal halen. - Wat men vroeger al eens heeft laten horen nog eens ten beste geven.
* Een paardenmiddel. - Een (laatste) hardhandige remedie.
* Een [[Schurft (mens)|schurftig]] paard vreest de [[Roskam (paarden)|roskam]]. - Als er iets mis is vreest men het onderzoek.
* Een ziekte komt te paard en gaat te voet. - Genezing kan veel tijd in beslag nemen.
* Gauw op het paard zitten. - Snel op de teentjes getrapt zijn, gauw verongelijkt zijn.
* Het beste paard van stal vergeten. - Een verdienstelijk persoon niet opmerken.
* Het hinkende paard komt achteraan. - Wees niet te snel tevreden, er kan altijd nog slecht nieuws komen.
* Het hooi moet het paard niet volgen. - Een meisje moet niet achter haar geliefde aan lopen.
* Het is trekken aan een dood paard. - Het is een onbegonnen zaak.
* Het paard achter de wagen spannen. - Een probleem totaal verkeerd aanpakken.
* Het paard moet tot de [[kribbe]] komen. - Als je ergens belang bij hebt moet je voor jezelf opkomen.
* Het [[Paard van Troje]] binnenhalen. - Op naïeve wijze de eigen ondergang bewerkstelligen.
* Het oog van de meester maakt het paard vet. - Een belanghebbend en kundig persoon houdt beter toezicht.
* Hij is van zijn paard gevallen. - Hij heeft zijn positie verloren.
* Hij zoekt zijn paard en hij zit er op. - Wordt gezegd van iemand die zoekt en over het hoofd ziet wat (bijna) voor zijn neus staat.
* Hoog te paard zitten. - Trots, ijdel of arrogant zijn.
* Iemand de teugels uit handen nemen. - Iemand de leiding afnemen.
* Iemand de vrije teugel laten. - Iemand zijn eigen gang laten gaan.
* Iemand een hengst verkopen. - Iemand een harde klap geven.
* Iemand te paard helpen. - Iemand helpen een eerste begin te maken.
* Je hebt luxe paarden en werkpaarden. - In afgunst, vaak schertsend, gezegd van mensen die in plezierige omstandigheden verkeren.
* Je moet een paard niet doodknuppelen voordat je thuis bent. - Niets voorbarigs doen, vergelijk: geen oude schoenen weggooien voor je nieuwe hebt.
* Jong te paard, oud te voet.
* Man en paard noemen. - Niets verzwijgen.
* Men kan geen paard al lopende beslaan. - Men moet de tijd nemen voor wat nodig is.
* Men moet de ploeg niet voor de paarden spannen. - Zie: Het paard achter de wagen spannen.
* Men moet een paard de rug niet stuk rijden. - Men moet grenzen in acht nemen, en soms ijverige helpers tegen zichzelf beschermen.
* Met de paarden van [[Franciscus van Assisi|Sint Franciscus]].
* Ook het beste paard struikelt weleens. - Ook de deugzaamste en bekwaamste faalt weleens.
* Op het apostelpaard rijden. - Te voet gaan.
* Op het verkeerde paard wedden. - Een verkeerde inschatting maken.
* Op zijn stokpaardje zitten. - Over zijn lievelingsthema spreken.
* Oude paarden jaagt men aan de dijk. - Verdiensten worden snel vergeten.
* Over het paard getild zijn. - Te zeer geprezen zijn zodat men verwaand is geworden.
* Paarden vallen ook, al hebben zij vier benen. - Iedereen maakt weleens een fout of kan pech hebben.
* Vast in het zadel zitten. - Gezegd van een leider die niet voor zijn positie hoeft te vrezen.
* Voor mensen met paarden is het een hemel op aarde. Maar komen zij te sterven, dan valt er niets te erven.
* Waar het paard aangebonden is, moet het vreten.
==== Zie ook ====
* [[Lijst van Nederlandse spreekwoorden P-U#paard|Nederlandse spreekwoorden waar "paard" in voorkomt]]
* [[Lijst van uitdrukkingen en gezegden P-U#paard|Uitdrukkingen en gezegden waar "paard" in voorkomt]]
== Zie ook ==
[[Bestand:Ameland Paardengraf jaren80.jpg|thumb|Graf voor de acht verdronken paarden van de [[Ameland#Reddingsdienst|Amelandse reddingsdienst]]]]
* [[Paardenjargon]]
* [[Lijst van paardenrassen]]
* [[Lijst van paardenziekten]]
* [[Paardentuig]]
* [[Bit (paard)]]
* [[Bit (paard)#Bosal|Bosal]]
* [[Paardenvlees]]
* [[Reddingsactie paarden in Marrum|Reddingsactie paarden van Marrum]]
* [[Verpaarding]]
* [[Paard (astrologie)]], een van de tekens in de [[Chinese astrologie|Chinese dierenriem]]
* [[Paard (schaken)]], een figuur in het [[Schaken|schaakspel]]
* [[Paard (turntoestel)]]
== Externe links ==
=== België ===
* [http://www.belgian-warmblood.com/ Belgian Warmblood]
* [http://www.sbsnet.be Koninklijke Vereniging "Het Belgisch Sportpaard"]
* [https://web.archive.org/web/20070223045715/http://www.fototrot.be/ Belgische dravers]
=== Nederland ===
* [http://www.ihwstudbook.com IHW (International Heavy Warmblood Horses)]
* [http://www.kwpn.nl KWPN]
* [http://www.knhs.nl/ Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie]
* [https://web.archive.org/web/20170626144159/http://ndr.nl/ Vereniging Nederlandse Draf- en Rensport]
* [http://www.nrps.nl/ Nederlands Rijpaarden en Pony Stamboek]
* [http://www.nsijp.nl Nederlands Stamboek IJslandse Paarden]
* [http://www.easpstamboek.nl EASP Europees Arabisch Stamboek voor Shagypaarden, Sportpaarden en Sportpony's]
{{Appendix}}
{{Woordenboek|paard}}
[[Categorie:Dier uit het Palearctisch gebied]]
[[Categorie:Europese exoot in Noord-Amerika]]
[[Categorie:Paard| ]]
'
Maak jouw eigen website met JouwWeb